ΕΝΕΤΙΚΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΧΑΡΑΚa

14ος αιώνας, υψόμετρο 310, σχετικό ύψος 35μ.

Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς κτίστηκε το κάστρο. Δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες και τα οικοδομικά στοιχεία δεν στηρίζουν μια ασφαλή χρονολόγηση.

Στο κάστρο διακρίνονται δύο οικοδομικές φάσεις, η πρώτη από τις οποίες είναι της μεσοβυζαντινής περιόδου. Τα κτίσματα, οι οχυρώσεις και τα ερείπια που βλέπουμε σήμερα προέρχονται κυρίως από μια μεταγενέστερη φάση που είναι, σίγουρα, ενετική.

To χωριό αναφέρεται για πρώτη φορά σαν San Giovanni, σε ένα συμβόλαιο του 1280. Από το 1373 και μετά υπάρχουν αρκετές αναφορές ως ενετικό φέουδο.

Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι γύρω από τον οχυρωμένο βράχο υπήρχε κάποιος βυζαντινός οικισμός που μετά τα μέσα του 14ου αι. ήταν ήδη ενετικό φέουδο. Δεδομένου ότι, πρώτον, απαραίτητο στοιχείο κάθε φέουδου -έστω και μικρού- ήταν η ύπαρξη αξιοπρεπούς κάστρου και, δεύτερον, δεν υπήρχε περίπτωση να μείνει αναξιοποίητη από τους Ενετούς η εξαιρετικά αμυντική θέση του βράχου, μπορούμε να συμπεράνουμε με ασφάλεια ότι η ενετική οχύρωση είχε ήδη κατασκευαστεί τον 14ο αιώνα. Σε αυτό συνηγορεί ότι η οχύρωση δεν ήταν ιδιαίτερα εξελιγμένη, όπως οι ενετικές οχυρώσεις μεταγενέστερων εποχών.

Μετά την οθωμανική κατάκτηση το κάστρο ίσως να χρησιμοποιήθηκε και από τους Τούρκους. Εγκαταλείφθηκε όμως σχετικά γρήγορα.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά,Οχυρωματικά Στοιχεία

Η οχύρωση του βράχου διαμορφώθηκε στα δυτικά με διπλό περίβολο, έναν κατώτερο στην κλιτύ και έναν δεύτερο στην κορυφή. Ίχνη οχυρωματικών περιβόλων σώζονται επίσης στη βόρεια και στη νότια πλευρά, ενώ η ανατολική παρέμεινε ανοχύρωτη καθώς από εκεί ο βράχος είναι κάθετος και πρακτικά απροσπέλαστος.

Στο ανώτερο επίπεδο του βράχου δεσπόζει ένα μακρόστενο κτίριο με τρεις διαδοχικές αίθουσες, στεγασμένες με ημικυλινδρικό θόλο. Η κλιμακωτή διαμόρφωση του ανατολικού τοίχου του κτίσματος, η διακύμανση του πλάτους του και η κλίση του διαμορφώνονται από το ανάγλυφο του βράχου πάνω στον οποίο είναι προσαρμοσμένο.

Η στέγη του κτιρίου και διάφορα ανοίγματα στα πλάγια ήταν ειδικά διαμορφωμένα για τη συλλογή των ομβρίων υδάτων.

Το δάπεδο των τριών αιθουσών διαμορφώθηκε απευθείας πάνω στην επιφάνεια του βράχου, που για το λόγο αυτό λαξεύτηκε κατάλληλα και επικαλύφτηκε με ασβεστοκονίαμα. Καθώς μάλιστα ο βράχος παρουσιάζει μια κλίση, σε ορισμένα σημεία που δεν έχουν λαξευτεί, ο βράχος προεξέχει από το δάπεδο. Στη ΒΔ πλευρά του κτιρίου υψωνόταν διώροφος ορθογώνιος πύργος, του οποίου σήμερα σώζονται ίχνη της ανωδομής στα σημεία που στηριζόταν στο κτίριο. Νότια του κτιριακού συγκροτήματος σώζονται τα θεμέλια ενός άλλου ορθογώνιου κτίσματος στην άκρη του οποίου υπήρχε ένας δεύτερος πύργος, ο οποίος μαζί με τον πύργο της βόρειας πλευράς θα πρόσφεραν πλήρη κατόπτευση της γύρω πεδιάδας.

Στο ανώτατο σημείο του βράχου υπάρχουν ίχνη από ένα άλλο κτίσμα που, μάλλον, ήταν και αυτό πύργος, και κατά κάποιο τρόπο ο ακρόπυργος, το σημείο έσχατης άμυνας του κάστρου. Χαμηλότερα από το υπόλοιπο κτιριακό συγκρότημα, στη δυτική πλευρά, βρίσκεται ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Νοτιότερα από το ναό υπάρχει τείχισμα με επάλξεις. 
 

ΚΑΣΤΕΛΟΣ ΚΑΤΑΛΑΓΑΡΙΟΥ

  
Βυζαντινό –10ος αι.– υψόμετρο ≈ 450μ.
Βρίσκεται πάνω σε λόφο 2,5 χλμ. νότια από το Καταλαγάρι. Στη νότια άκρη του χωριού Καταλαγάρι υπάρχει χωματόδρομος, που μετά από 2,5 χλμ. καταλήγει στον Κάστελο. Όπως στα περισσότερα απομονωμένα και παραμελημένα κάστρα, η πρόσβαση είναι ελεύθερη.

O Κάστελος Καταλαγαρίου ή φρούριο της Παλιόχωρας ή Castello del Corner ή καστέλο των Κορνάρων βρίσκεται στο λόφο Κάστελος, νότια από το Καταλαγάρι, σε μια περιοχή κατάφυτη από ελιές και αμπέλια στη θέση της αρχαίας πόλεως Σκιλλουντία. Είναι από τα οχυρά της Βυζαντινής περιόδου που έχουν άμεση σχέση με την εποπτεία των γεωργικών καλλιεργειών της περιοχής, όπως και ο κάστελος Μελεσών και ο Κάστελος της Μέλισσας. Βρίσκεται σε στρατηγικό σημείο καθώς ήλεγχε την περιοχή από τις Αρχάνες μέχρι το Καστέλι Πεδιάδας. Σύμφωνα με την παράδοση, το έκτισε ο Νικηφόρος Φωκάς μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες το 961 μΧ. Επί Ενετοκρατίας ήταν έδρα φέουδου και ανήκε στην οικογένεια των Κορνάρων (Corner) και ήλεγχε τις περιουσίες τους.



Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Σήμερα δεν σώζονται και πολλά, εκτός από τμήμα του περιβόλου και τα θεμέλια των κτισμάτων. Λίγα μέτρα δυτικότερα υπάρχουν πολλά πατητήρια, λαξευμένα στο βράχο, που πιστεύεται ότι χρησιμοποιήθηκαν κατά τη μινωική εποχή. Κατά την Ενετοκρατία, όπως σε όλη την Κρήτη, κι εδώ παράγονταν μεγάλες ποσότητες από το κρασί Malvasia, ένα από τα γνωστότερα κρασιά στην τότε Ευρώπης. Κοντά βρίσκονται και δύο επίσης λαξευμένες βάσεις συμπίεσης πιεστηρίων με κοχλία. Ακριβώς δίπλα στον περίβολο υπάρχει η μικρή εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, χωρίς να σώζονται τοιχογραφίες της. Αξίζει να σημειωθεί ότι παρόμοιο φρούριο με πατητήρια και ναό αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή είναι το φρούριο της Μέλισσας κοντά στον Άγιο Θωμά.


                                        Κάστελος Μελεσών



Ανατολικά από το χωριό Μελέσες του νομού Ηρακλείου υπάρχουν τα λίγα απομεινάρια ενός Βυζαντινού κάστρου που κατά πάσα πιθανότητα χρησιμοποιήθηκε και από τους Ενετούς.

Στη θέση αυτή πιστεύεται ότι βρισκόταν το χωριό Castello del Betto, που αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα με 37 κατοίκους το 1583.
Ιστορία

Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες για την ίδρυση και τη χρονολόγηση του κάστρου.
Θεωρείται ότι το κάστρο είναι της Β’ Βυζαντινής περιόδου, με βάση τις παρακάτω ενδείξεις:

Το μέρος δεν αναφέρεται στα επίσημα ενετικά αρχεία (παρόλο που υπάρχει βενετσιάνικη εκκλησία).

Η δομή του κάστρου παραπέμπει σε μεσοβυζαντινές οχυρώσεις και θυμίζει το φρούριο του Τεμένους (σε μικρογραφία).

Υπάρχουν κεραμεικά ευρήματα μέχρι τον 13ο αιώνα που σημαίνει ότι το κάστρο κατοικήθηκε μεν μέχρι την αρχή της Ενετοκρατίας αλλά σαν χώρος που υπήρχε ήδη από πριν και που δεν αξιοποιήθηκε προφανώς από τους Ενετούς.

Γύρω από το κάστρο σε απόσταση μικρότερη των 5 χλμ βρίσκονται οικισμοί που ήταν σημαντικοί κατά τη Β' βυζαντινή περίοδο: Μελέσες, Φιλίσια, Πεζά, Κελιά, Αγ. Παρασκιές, Αλάγνι, Βαρβάροι.

Είναι σε οπτική επαφή με άλλα Βυζαντινά κάστρα: το Καταλαγάρι , την ακρόπολη Λύκτου και τους Θόλους (αν δεχθούμε ότι εκεί προϋπήρχε βυζαντινό φρούριο).

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο λόφος όπου βρίσκεται ο Κάστελος είναι κρυμμένος ανάμεσα σε άλλα υψώματα, μέσα σε κοιλάδα και ακριβώς δίπλα (δυτικά) από την κοίτη του ποταμού Καρτερού. Ο Κάστελος εκτείνεται πάνω στο ευρύχωρο επίπεδο του λόφου με στενόμακρο σχήμα από ανατολικά προς δυτικά. Η προσέγγιση του φρουρίου γίνεται από τη βόρεια πλευρά.

Ο οχυρωματικός περίβολος έχει πάχος 75εκατ.με την ιδιομορφία ότι σχηματίζει εξωτερικά μικρό έξαρμα 20 εκατ., στη βάση του τείχους για πρόσθετη στήριξη.

Το ύψος του τείχους φτάνει τα 5μ. αλλά μάλλον δεν ήταν αυτό το αρχικό ύψος του. Εσωτερικά το επίπεδο του εδάφους φτάνει σε ύψος 1,5 έως 2μ. αλλού τα 3-3,5μ. πιθανόν λόγω προσχώσεων. Η βάση του τείχους είτε εδράζεται σε φυσικό βράχο είτε είναι κατασκευασμένη με ογκωδέστατους λίθους σε επάλληλες οριζόντιες σειρές, συνδεδεμένους με ασβεστοκονίαμα.

Στη μέση περίπου του οχυρωματικού περιβόλου προβάλλει εξωτερικά τετράγωνος πύργος με εσωτερικό πλάτος 5μ. και βάθος 3,45μ. Ίχνη πύργου βρίσκουμε επίσης στη ΒΑ γωνία του οχυρού.
Στο ανατολικό και βόρειο άκρο του οχυρού πολλά ίχνη πυκνής οικοδόμησης φανερώνουν τον χώρο κατοίκησης.

Στα δυτικά υπάρχει ένα υπερυψωμένο πλάτωμα με υψομετρική διαφορά 3,5-4 μ. από τον υπόλοιπο χώρο, περιβάλλεται από δικό του τείχος και σχηματίζει έτσι μία ακρόπολη. Το τείχος της ακρόπολης τυλίγει όλο το περίπου στρογγυλό ύψωμα και στην ανατολική πλευρά βρίσκεται κοντά με τον εξωτερικό οχυρωματικό περίβολο.

Στο επίπεδο εσωτερικά της ακρόπολης συναντούμε τα ερείπια μικρής εκκλησία.

Στα νοτιοανατολικά της ακρόπολης βρίσκουμε μία μεγάλη κυκλική κατασκευή πύργου η οποία βόρεια προστατεύεται από ευθύ τοίχο ο οποίος στη νότια πλευρά του έχει κλίμακα που ανεβαίνει στην κορυφή του. Η κατασκευή είναι ένα συμπαγές κυλινδρικό οικοδόμημα στηριγμένο σε ογκόλιθους και μάλλον είναι παλαιότερη από το υπόλοιπο κάστρο, πιθανόν της ελληνιστικής περιόδου.

                                          Φρούριο Θόλων

Στην κορυφή ενός λόφου με πανοραμική θέα, δυτικά από το Αλάγνι, βρίσκεται ένα μικρό φρούριο της τελευταίας περιόδου της Ενετοκρατίας, κτισμένο κάπου τον 16ο αιώνα ή ίσως στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα.

Πρόκειται για ένα συγκρότημα από τρία θολωτά ισόγεια διαμερίσματα, με οχυρωματικό περίβολο. Εξ ου και το όνομα του φρουρίου (από τους χώρους με θόλο). Το αρχικό κτίριο ήταν διώροφο.

Προς το τέλος του 19ου αιώνα, μετά από κάποιες προσθήκες, πιθανόν να χρησίμευσε σαν τούρκικος κουλές, δηλαδή ίσως ήταν ένα από τα πολυάριθμα μικρά οχυρά που χρησιμοποίησαν οι Τούρκοι για να καταπολεμήσουν την Κρητική Επανάσταση του 1866-1869.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Πρόκειται για ένα οχυρωμένο χώρο στην κορυφή λόφου, με χαμηλό οχυρωματικό περίβολο, ενώ στην κορυφή του βραχώδους εξάρματος είναι χτισμένο ένα αρκετά μεγάλο κτίριο.
Ο περίβολος σχηματίζει ένα ορθογώνιο διαστάσεων προς βορρά, είναι χαμηλός σχετικά με άλλες οχυρώσεις και αποτελείται από αργολιθοδομή ενισχυμένος με ένθετους ξεστούς λίθους στις γωνίες που συνδέονται με ισχυρό ασβεστοκονίαμα.
Η κατασκευή του περιβόλου εμφανίζει διαφορετικές φάσεις και αξιολογείται ως επιμελημένη με στοιχεία όπως κεκλιμένη βάση στήριξης και αποστραγγιστικά ανοίγματα

Το κτίριο στην κορυφή είναι ορθογώνιο διαστάσεων 15✖9μ., διώροφο, με θολωτές επιμήκεις οροφές. Το ένα τμήμα του στο ισόγειο διατηρείται σε καλή κατάσταση ενώ η ανατολική του πτέρυγα και ο πάνω όροφος έχουν καταρρεύσει. Η κατασκευή δεν έχει τα χαρακτηριστικά οχυρού γιατί διαθέτει μεγάλα ανοίγματα σε χαμηλό ύψος. Στη βάση του κτιρίου εξωτερικά διακρίνουμε προγενέστερες φάσεις στην κατασκευή.

Η οροφή είναι ψηλή και γενικά η όλη κατασκευή έχει τα χαρακτηριστικά της ενετικής βίλας Τρεβιζάν στην Κίσαµο και της επίσης ενετικής βίλας Εθιάς στη νότια Σητεία. Πρόκειται δηλαδή μάλλον για βενετσιάνικο αρχοντικό.

Η κατασκευή του οχυρού μορφολογικά μας παραπέμπει σε εποχή μεταγενέστερη της Β’ Βυζαντινής. Τμήματα όμως του οχυρωματικού περιβόλου (το μεγαλύτερο μέρος της δυτικής και βόρειας πλευράς) αλλά και στη βάση του κτίσματος, δείχνουν ότι κάποια οχυρωματική κατασκευή προϋπήρχε στο χώρο.

Το σημείο έχει τρεις ιδιαιτερότητες: α) το κυρίως κτίριο μοιάζει περισσότερο με βίλα παρά με οχυρό, β) ο οχυρωματικός περίβολος έχει ασυνήθιστα χαμηλό ύψος, γ) ο χώρος δεν αναφέρεται σε ενετικές πηγές. Αυτά μας κάνουν να υποθέσουμε ότι δεν πρόκειται για κανονικό φρούριο, αλλά για κατοικία με κάπως προσεγμένη οχύρωση και απεριόριστη θέα, ίσως στη θέση παλιότερου βυζαντινού φρουρίου.

Στους πρόποδες του λόφου των Θόλων βρίσκεται ο δίκλιτος ναός των Αγίων Αποστόλων, χτισμένος τον 15ο-16ο αιώνα, με το οικόσημο της ενετικής οικογενείας των Κορνάρων.
Στο ναό υπάρχουν δύο αρκοσόλια, ένα μέσα κι ένα έξω, το οποίο έχει επιγραφή με χρονολογία ΑΧΙΔ (1614).