ΓΝΩΡΙΣΤΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΔΡΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΑΝΩΝ

Χιλιομετρική απόσταση από Ηράκλειο: 15,7 χλμ.

Βρίσκεστε στις Αρχάνες, τον πιο γοητευτικό οικισμό της Κρήτης. Παρατηρώντας τον κανείς από ψηλά, αντιλαμβάνεται πλήρως γιατί ο τόπος αυτός κατοικείται ήδη από τα ύστερα νεολιθικά χρόνια. Στα δυτικά του υψώνεται το ιερό βουνό του Γιούχτα και τριγύρω ζώνεται από λοφώδεις εξάρσεις, από όπου πήγαζαν πολλές πηγές.

Πηγές με πλούσια νερά που σχημάτιζαν τον Καίρατο ποταμό (σημερινός Κατσαμπαδιανός) που υδροδοτούσε το γόνιμο κάμπο, συνέδεε τις Αρχάνες με το περίφημο ανάκτορο της Κνωσού και κατέληγε στη βόρεια ακτή του Ηρακλείου.

Το κατάφυτο κρητικό τοπίο που βλέπουμε σήμερα να αγκαλιάζει τον οικισμό, γεμάτο από αμπέλια, ελιές και κυπαρίσσια, δεν πρέπει να έχει αλλάξει πολύ από τους μινωικούς χρόνους. Αυτή η ωραία κωμόπολη με την εύφορη κοιλάδα χάρισε πλούτο στους κατοίκους της. Όταν οι Τούρκοι, μετά από 22 χρόνια πολιορκίας, κατάφεραν το 1669 να καταλάβουν τη βενετσιάνικη Candia (Ηράκλειο) έδωσαν τις Αρχάνες και τη γύρω περιοχή σαν δώρο στον A. Baroci, τον άνθρωπο που πρόδωσε την πόλη. Οι Αρχάνες έγιναν έδρα επαναστατών. Στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, η πόλη ευημερούσε το κρασί, η σταφίδα και το λάδι εξάγονταν και έφερναν πλούτο στον τόπο.

Οι ευκατάστατοι Αρχανιώτες, θέλοντας να δείξουν την αγάπη και τη λαχτάρα τους για ένωση με την Ελλάδα, έχτιζαν νεοκλασικά σπίτια. Τοποθετούσαν στις προσόψεις των σπιτιών τους το αρχιτεκτονικό ρεύμα που εισήχθη στην ελεύθερη Ελλάδα. Έτσι, δημιουργήθηκε ένας μοναδικός οικισμός αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος. Ο οικισμός διασώθηκε ακέραιος. Εκτεταμένες πεζοδρομήσεις, γραφικά πλακόστρωτα σοκάκια, φανάρια και όμορφα αναπαλαιωμένα αρχοντικά, δίνουν στον επισκέπτη των Αρχανών τη δυνατότητα να κάνει ένα ταξίδι στο χρόνο. Τοιχογραφημένες χριστιανικές εκκλησίες συνυπάρχουν με κρήνες και πανέμορφα οικοδομήματα από την εποχή της Τουρκοκρατίας, των οποίων η ωραιότερη ήταν του Μουσταφά Ναΐλη πασά, με σιντριβάνια και κήπους. Στη βόρεια πλευρά της κοιλάδας βρίσκεται το γραφικό φαράγγι Παραδείσι που οι Τούρκοι ονόμαζαν Ακάρ Σουλάρ Νταγ (βουνό των τρεχάμενων νερών).

Εντός του ιδίου φαραγγιού στην τοποθεσία Πελεκητά βρίσκεται πηγή νερού της οποίας τα νερά διοχέτευσε το 1628 ο Φραντζέσκο Μοροζίνι στο Ηράκλειο. Η πηγή σήμερα αποξηράνθηκε λόγω των γεωτρήσεων που έγιναν στην περιοχή.

Η «Αχάρνα»

Ο σημερινός κύριος οικισμός ονομάζεται Επάνω Αρχάνες κι έτσι ξεχωρίζει από το συνοικισμό των Κάτω Αρχανών που βρίσκεται σε απόσταση ενός χιλιομέτρου βορειότερα.

Οι Αρχάνες έχουν διατηρήσει το προελληνικό όνομά τους που μαρτυρείται σε επιγραφή του 5ου αι. π.Χ. Πρόκειται για συνθήκη συμμαχίας μεταξύ της Κνωσού και της Τυλίσου και σε μια από τις διατάξεις αναφέρεται «Ο Αρχός θα έχει το τέμενος στην Αχάρνα». Ο Αρχός ήταν τοπικός ήρωας που λατρευόταν στις Αρχάνες.

Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν την κατοίκηση του χώρου στην προϊστορική εποχή και σε όλη τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων.

Οι Αρχάνες σήμερα

Στη θέση των αμπελώνων που στο παρελθόν έκαναν τις Αρχάνες διάσημες για το ροζακί και σουλτανί σταφύλι, σήμερα υπάρχουν μεγάλοι αμπελώνες που παράγουν εκλεκτά επιτραπέζια σταφύλια, τα οποία καταναλώνονται κυρίως από τις αγορές της Ευρώπης. Άλλα σημαντικά προϊόντα των Αρχανών είναι η σταφίδα, το κρασί και το ελαιόλαδο.

Ο οικισμός δε, είναι μια ιδιαίτερα ζωντανή κωμόπολη. Όμορφοι ξενώνες και γραφικές ταβέρνες και καφενεία με παραδοσιακή κουζίνα, είναι οι πόλοι έλξης για τους επισκέπτες της. Αναζητήστε τα μαγαζάκια που λειτουργούν στα σοκάκια της «παλιάς αγοράς», όπου θα βρείτε πλήθος από χειροτεχνίες και προϊόντα από ντόπιους μικροεπιχειρηματίες.

Πίσω στους αρχαίους χρόνους

Το ανακτορικό κτίριο των Αρχανών οικοδομείται για πρώτη φορά στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. μαζί με τα πρώτα ανάκτορα της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλίων.

Πρώτος ο Στ. Ξανθουδίδης το 1912 επεσήμανε τη σπουδαιότητα των Αρχανών. Ο Α. Evans όμως ήταν αυτός που διέκρινε τον ανακτορικό χαρακτήρα των ερειπίων. Το 1922 αρχίζει ανασκαφές και φέρνει στο φως μέρος ενός κτίσματος. Με βάση τη βικτωριανή αντίληψη της εποχής του, ο Evans διατύπωσε τη θεωρία για το θερινό ανάκτορο των βασιλέων της Κνωσού που υπάρχει στις Αρχάνες. Το 1964 οι αρχαιολόγοι Γιάννης και Έφη Σακελλαράκη, ανασκάπτουν την Τουρκογειτονιά και φέρνουν στο φως μέρος του ανακτορικού κτιρίου. Πιθανότατα είναι τριώροφο, κτισμένο με πολυτέλεια και μεγαλοπρέπεια. Τα δάπεδα καλύπτονται με μάρμαρο ή σχιστόλιθο και οι τοίχοι με εντυπωσιακές τοιχογραφίες.

Αρχαιολογικοί χώροι Αρχανών

Μέσα σε μια μικρή, κλειστή κοιλάδα, 15 χλμ. νότια από την Κνωσό αποκαλύφτηκε η μινωική πόλη των Αρχανών με το ανακτορικό της συγκρότημα. Μαρτυρίες σχετικά με την παλαιότερη ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή αποτελούν λίθινα εργαλεία αλλά και μία ταφή που χρονολογούνται στην Ύστερη και Τελική Νεολιθική περίοδο (5η - 4η χιλιετία π.Χ.).

Κατά την Προανακτορική περίοδο (3000-1900 π.Χ.) αρχιτεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν κοντά στο υστερομινωικό ανακτορικό συγκρότημα, αλλά και κεραμική, μαρτυρούν την ύπαρξη πρωτομινωικού οικισμού. Τις σημαντικότερες πληροφορίες προσφέρουν όμως τα ταφικά μνημεία της νεκρόπολης στο Φουρνί. Τα ποικίλα και πολύτιμα κτερίσματα που υπήρχαν εδώ, όπως κεραμική, σφραγίδες, κυκλαδικά ειδώλια, χρυσά κοσμήματα, αιγυπτιακοί σκαραβαίοι αποδεικνύουν τον πλούτο των κατοίκων, αλλά και μια οργανωμένη κοινωνική ζωή με έντονες εξωτερικές επαφές.

Στην παλαιοανακτορική περίοδο (1900-1700 π.Χ.) η ζωή συνεχίζεται στις Αρχάνες και ο οικισμός εξελίσσεται σε μια σημαντική μινωική κοινότητα η οποία διαθέτει πλέον και ανακτο- ρικό συγκρότημα. Τα αρχιτεκτονικά λείψανα βρίσκονται κάτω από το μεταγενέστερο ανα- κτορικό κτήριο, θαυμάσια δείγματα καμαραϊκής κεραμικής βρέθηκαν στην Τουρκογειτονιά, ενώ σε κοντινά σημεία ήρθαν στο φως άλλα τμήματά του, όπως ο θεατρικός χώρος, η υπόγεια δεξαμενή, το αρχείο και τα ιερά...

Στον αρχαιολογικό χώρο στη θέση Τρούλος μέσα στον οικισμό βρέθηκε κοχλιάριο (λίθινο τελετουργικό σκεύος) μαζί με MM κεραμική. Σπουδαίες πληροφορίες για τη λατρεία των κατοίκων δίνουν τα ιερά της περιοχής των Αρχανών. Ένα ιερό κορυφής ιδρύεται στην Ψηλή Κορφή του Γιούχτα. Πολύ σημαντικό ιερό αποτελεί και ο ανεξάρτητος ναός στην Ανεμόσπηλια, στη βόρεια πλευρά του.

Κατά τη νεοανακτορική περίοδο (1700-1450 π.Χ.) ο οικισμός γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη.

Το ανασκαμμένο τμήμα του λαμπρού ανακτορικού κέντρου των Αρχανών ανήκει στην περίοδο αυτή. Σημαντικές μεμονωμένες οικίες ή επαύλεις κατασκευάζονται στη γύρω περιοχή (Βιτσίλα, Καρνάρι, Χωματόλακκος, Ξερή Καρά, Βαθύπετρο). Γύρω στο 1450 π.Χ. ένας ακόμη μεγάλος σεισμός προκαλεί σημαντικές καταστροφές σε ολόκληρο το νησί και στις Αρχάνες.

Η ζωή όμως στην περιοχή συνεχίζεται. Η εμφάνιση των Μυκηναίων στην Κρήτη δεν επιφέρει την τελμάτωση της ζωής. Αντίθετα, πλούσια μυκηναϊκά ευρήματα, τόσο στο ανακτορικό κέντρο όσο και στη νεκρόπολη του Φουρνιού, φανερώνουν μια συνεχή ανάπτυξη.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους διάφορα ευρήματα από τις Αρχάνες και την ευρύτερη περιοχή επιβεβαιώνουν τη συνέχιση της κατοίκησης στα γεωμετρικά και αρχαϊκά χρόνια, ενώ και η λατρεία εξακολουθεί να ασκείται στον Γιούχτα. Στην κλασική περίοδο γίνεται για πρώτη φορά αναφορά στο όνομα Αρχάνες. Το 67 π.Χ. η Κρήτη γίνεται ρωμαϊκή επαρχία, μετά την κατάκτησή της από τον Μέτελλο. Οι Αρχάνες ανήκουν πλέον στην περιοχή της Κνωσού. Αρχιτεκτονικά λείψανα σπιτιών και τάφων επιβεβαιώνουν την ύπαρξη οικισμού. Κατά τη βυζαντινή περίοδο τα λείψανα στις Αρχάνες είναι λιγοστά. Στην ευρύτερη περιοχή κατασκευάζεται το φρούριο Ρόκκα (10ο αι. μ.Χ.). Κάποια μνημεία από την περίοδο της Ενετοκρατίας έχουν διασωθεί στις Αρχάνες, όπως η κρήνη Μοροζίνι. Οι επόμενοι κατακτητές της Κρήτης, οι Τούρκοι (1669-1898), αφήνουν και αυτοί τα ίχνη τους στις Αρχάνες, καθώς ο οικισμός γίνεται μία από τις έδρες τούρκων αξι- ωματούχων.

Η ανασκαφική έρευνα ξεκίνησε στην περιοχή των Αρχανών στις αρχές του 20ου αι., όταν πρώτος ο Στ. Ξανθουδίδης επισήμανε την ύπαρξη αρχαιοτήτων. Αυτός όμως που ξεκίνησε τις ανασκαφές ήταν ο A. Evans, που διέκρινε τον ανακτορικό χαρακτήρα του μινωικού συγκροτήματος.

Τις έρευνες του Evans στο ανακτορικό συγκρότημα συνέχισε το 1964 ο Γ. Σακελλαράκης. Το 1965 ανακαλύφτηκε και η νεκρόπολη του Φουρνιού, που έδωσε νέα ώθηση στην έρευνα, ενώ το 1966 η ανασκαφή των Αρχανών εντάχτηκε σε αυτές της Αρχαιολογικής Εταιρείας.

ΝΕΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΚΡΗΤΙΚΕΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ

Η κωμόπολη των Αρχανών υπήρξε το σημαντικότερο επαναστατικό κέντρο της Ανατολικής Κρήτης κατά την επανάσταση του 1897. Εδώ οργανώθηκε,από τον Φεβρουάριο του 1897, η επί της Αμύνης Επιτροπή των Αρχανών η οποία ανέλαβε το βάρος του συντονισμού των πολεμικών επιχειρήσεων στην ευρύτερη περιοχή και στην Ανατολική Κρήτη γενικότερα και αντιμετώπισε με αξιοθαύμαστη γενναιότητα τις λυσσώδεις επιθέσεις των τουρκοκρητών και του τακτικού τουρκικού Στρατού. Ουσιαστικά το πολεμικό μέρος του Κρητικού Ζητήματος κρίθηκε στην περιοχή Ηρακλείου, με κέντρο την κωμόπολη Αρχανών ένα μέρος που εξαιτίας της γεωλογικής του διάταξης αποτελεί φυσικό οχυρό, ιδανικό, όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια, να γίνει το επίκεντρο των αγωνιστών.

Ο εορτασμός, μάλιστα της 25ης Μαρτίου 1897 εορτάστηκε με λαμπρότητα στο πρώτο και μόνο ελεύθερο μέρος της Κρήτης, τις Αρχάνες, φυσικά δίχως την παρουσία στρατευμάτων Τουρκικής Κατοχής.

B' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Η θέση των Αρχανών αλλά και το γενναίο φρόνημα των κατοίκων της αποτέλεσαν τους κύριους παράγοντες για την ενεργή συμμετοχή του χωριού στα πολεμικά γεγονότα του 20ου αιώνα.

Στη Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941 - Β ́ Παγκόσμιος Πόλεμος) το Κέντρο ∆ιοικήσεως των Ελληνικών ∆υνάμεων εγκαθίσταται στις Αρχάνες, ενώ παράλληλα λειτουργεί πρόχειρο στρατιωτικό νοσοκομείο. Τον πρώτο χρόνο της Γερμανικής Κατοχής οργανώθηκε στις Αρχάνες το πρώτο κλιμάκιο κατασκοπείας στην Κρήτη το οποίο προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες στον απελευθερωτικό αγώνα. Η παρουσία των ∆υνάμεων Κατοχής στις Αρχάνες ήταν ιδιαίτερα έντονη, αφού στο χωριό έδρευε Γερμανική Μεραρχία.

ΕΔΡΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΑΝΩΝ

Χιλιομετρική απόσταση από Ηράκλειο: 15,7 χλμ.

Βρίσκεστε στις Αρχάνες, τον πιο γοητευτικό οικισμό της Κρήτης. Παρατηρώντας τον κανείς από ψηλά, αντιλαμβάνεται πλήρως γιατί ο τόπος αυτός κατοικείται ήδη από τα ύστερα νεολιθικά χρόνια. Στα δυτικά του υψώνεται το ιερό βουνό του Γιούχτα και τριγύρω ζώνεται από λοφώδεις εξάρσεις, από όπου πήγαζαν πολλές πηγές.

Πηγές με πλούσια νερά που σχημάτιζαν τον Καίρατο ποταμό (σημερινός Κατσαμπαδιανός) που υδροδοτούσε το γόνιμο κάμπο, συνέδεε τις Αρχάνες με το περίφημο ανάκτορο της Κνωσού και κατέληγε στη βόρεια ακτή του Ηρακλείου.

Το κατάφυτο κρητικό τοπίο που βλέπουμε σήμερα να αγκαλιάζει τον οικισμό, γεμάτο από αμπέλια, ελιές και κυπαρίσσια, δεν πρέπει να έχει αλλάξει πολύ από τους μινωικούς χρόνους. Αυτή η ωραία κωμόπολη με την εύφορη κοιλάδα χάρισε πλούτο στους κατοίκους της. Όταν οι Τούρκοι, μετά από 22 χρόνια πολιορκίας, κατάφεραν το 1669 να καταλάβουν τη βενετσιάνικη Candia (Ηράκλειο) έδωσαν τις Αρχάνες και τη γύρω περιοχή σαν δώρο στον A. Baroci, τον άνθρωπο που πρόδωσε την πόλη. Οι Αρχάνες έγιναν έδρα επαναστατών. Στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, η πόλη ευημερούσε το κρασί, η σταφίδα και το λάδι εξάγονταν και έφερναν πλούτο στον τόπο.

Οι ευκατάστατοι Αρχανιώτες, θέλοντας να δείξουν την αγάπη και τη λαχτάρα τους για ένωση με την Ελλάδα, έχτιζαν νεοκλασικά σπίτια. Τοποθετούσαν στις προσόψεις των σπιτιών τους το αρχιτεκτονικό ρεύμα που εισήχθη στην ελεύθερη Ελλάδα. Έτσι, δημιουργήθηκε ένας μοναδικός οικισμός αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος. Ο οικισμός διασώθηκε ακέραιος. Εκτεταμένες πεζοδρομήσεις, γραφικά πλακόστρωτα σοκάκια, φανάρια και όμορφα αναπαλαιωμένα αρχοντικά, δίνουν στον επισκέπτη των Αρχανών τη δυνατότητα να κάνει ένα ταξίδι στο χρόνο. Τοιχογραφημένες χριστιανικές εκκλησίες συνυπάρχουν με κρήνες και πανέμορφα οικοδομήματα από την εποχή της Τουρκοκρατίας, των οποίων η ωραιότερη ήταν του Μουσταφά Ναΐλη πασά, με σιντριβάνια και κήπους. Στη βόρεια πλευρά της κοιλάδας βρίσκεται το γραφικό φαράγγι Παραδείσι που οι Τούρκοι ονόμαζαν Ακάρ Σουλάρ Νταγ (βουνό των τρεχάμενων νερών).

Εντός του ιδίου φαραγγιού στην τοποθεσία Πελεκητά βρίσκεται πηγή νερού της οποίας τα νερά διοχέτευσε το 1628 ο Φραντζέσκο Μοροζίνι στο Ηράκλειο. Η πηγή σήμερα αποξηράνθηκε λόγω των γεωτρήσεων που έγιναν στην περιοχή.

Η «Αχάρνα»

Ο σημερινός κύριος οικισμός ονομάζεται Επάνω Αρχάνες κι έτσι ξεχωρίζει από το συνοικισμό των Κάτω Αρχανών που βρίσκεται σε απόσταση ενός χιλιομέτρου βορειότερα.

Οι Αρχάνες έχουν διατηρήσει το προελληνικό όνομά τους που μαρτυρείται σε επιγραφή του 5ου αι. π.Χ. Πρόκειται για συνθήκη συμμαχίας μεταξύ της Κνωσού και της Τυλίσου και σε μια από τις διατάξεις αναφέρεται «Ο Αρχός θα έχει το τέμενος στην Αχάρνα». Ο Αρχός ήταν τοπικός ήρωας που λατρευόταν στις Αρχάνες.

Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν την κατοίκηση του χώρου στην προϊστορική εποχή και σε όλη τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων.

Οι Αρχάνες σήμερα

Στη θέση των αμπελώνων που στο παρελθόν έκαναν τις Αρχάνες διάσημες για το ροζακί και σουλτανί σταφύλι, σήμερα υπάρχουν μεγάλοι αμπελώνες που παράγουν εκλεκτά επιτραπέζια σταφύλια, τα οποία καταναλώνονται κυρίως από τις αγορές της Ευρώπης. Άλλα σημαντικά προϊόντα των Αρχανών είναι η σταφίδα, το κρασί και το ελαιόλαδο.

Ο οικισμός δε, είναι μια ιδιαίτερα ζωντανή κωμόπολη. Όμορφοι ξενώνες και γραφικές ταβέρνες και καφενεία με παραδοσιακή κουζίνα, είναι οι πόλοι έλξης για τους επισκέπτες της. Αναζητήστε τα μαγαζάκια που λειτουργούν στα σοκάκια της «παλιάς αγοράς», όπου θα βρείτε πλήθος από χειροτεχνίες και προϊόντα από ντόπιους μικροεπιχειρηματίες.

Πίσω στους αρχαίους χρόνους

Το ανακτορικό κτίριο των Αρχανών οικοδομείται για πρώτη φορά στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. μαζί με τα πρώτα ανάκτορα της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλίων.

Πρώτος ο Στ. Ξανθουδίδης το 1912 επεσήμανε τη σπουδαιότητα των Αρχανών. Ο Α. Evans όμως ήταν αυτός που διέκρινε τον ανακτορικό χαρακτήρα των ερειπίων. Το 1922 αρχίζει ανασκαφές και φέρνει στο φως μέρος ενός κτίσματος. Με βάση τη βικτωριανή αντίληψη της εποχής του, ο Evans διατύπωσε τη θεωρία για το θερινό ανάκτορο των βασιλέων της Κνωσού που υπάρχει στις Αρχάνες. Το 1964 οι αρχαιολόγοι Γιάννης και Έφη Σακελλαράκη, ανασκάπτουν την Τουρκογειτονιά και φέρνουν στο φως μέρος του ανακτορικού κτιρίου. Πιθανότατα είναι τριώροφο, κτισμένο με πολυτέλεια και μεγαλοπρέπεια. Τα δάπεδα καλύπτονται με μάρμαρο ή σχιστόλιθο και οι τοίχοι με εντυπωσιακές τοιχογραφίες.

Αρχαιολογικοί χώροι Αρχανών

Μέσα σε μια μικρή, κλειστή κοιλάδα, 15 χλμ. νότια από την Κνωσό αποκαλύφτηκε η μινωική πόλη των Αρχανών με το ανακτορικό της συγκρότημα. Μαρτυρίες σχετικά με την παλαιότερη ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή αποτελούν λίθινα εργαλεία αλλά και μία ταφή που χρονολογούνται στην Ύστερη και Τελική Νεολιθική περίοδο (5η - 4η χιλιετία π.Χ.).

Κατά την Προανακτορική περίοδο (3000-1900 π.Χ.) αρχιτεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν κοντά στο υστερομινωικό ανακτορικό συγκρότημα, αλλά και κεραμική, μαρτυρούν την ύπαρξη πρωτομινωικού οικισμού. Τις σημαντικότερες πληροφορίες προσφέρουν όμως τα ταφικά μνημεία της νεκρόπολης στο Φουρνί. Τα ποικίλα και πολύτιμα κτερίσματα που υπήρχαν εδώ, όπως κεραμική, σφραγίδες, κυκλαδικά ειδώλια, χρυσά κοσμήματα, αιγυπτιακοί σκαραβαίοι αποδεικνύουν τον πλούτο των κατοίκων, αλλά και μια οργανωμένη κοινωνική ζωή με έντονες εξωτερικές επαφές.

Στην παλαιοανακτορική περίοδο (1900-1700 π.Χ.) η ζωή συνεχίζεται στις Αρχάνες και ο οικισμός εξελίσσεται σε μια σημαντική μινωική κοινότητα η οποία διαθέτει πλέον και ανακτο- ρικό συγκρότημα. Τα αρχιτεκτονικά λείψανα βρίσκονται κάτω από το μεταγενέστερο ανα- κτορικό κτήριο, θαυμάσια δείγματα καμαραϊκής κεραμικής βρέθηκαν στην Τουρκογειτονιά, ενώ σε κοντινά σημεία ήρθαν στο φως άλλα τμήματά του, όπως ο θεατρικός χώρος, η υπόγεια δεξαμενή, το αρχείο και τα ιερά...

Στον αρχαιολογικό χώρο στη θέση Τρούλος μέσα στον οικισμό βρέθηκε κοχλιάριο (λίθινο τελετουργικό σκεύος) μαζί με MM κεραμική. Σπουδαίες πληροφορίες για τη λατρεία των κατοίκων δίνουν τα ιερά της περιοχής των Αρχανών. Ένα ιερό κορυφής ιδρύεται στην Ψηλή Κορφή του Γιούχτα. Πολύ σημαντικό ιερό αποτελεί και ο ανεξάρτητος ναός στην Ανεμόσπηλια, στη βόρεια πλευρά του.

Κατά τη νεοανακτορική περίοδο (1700-1450 π.Χ.) ο οικισμός γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη.

Το ανασκαμμένο τμήμα του λαμπρού ανακτορικού κέντρου των Αρχανών ανήκει στην περίοδο αυτή. Σημαντικές μεμονωμένες οικίες ή επαύλεις κατασκευάζονται στη γύρω περιοχή (Βιτσίλα, Καρνάρι, Χωματόλακκος, Ξερή Καρά, Βαθύπετρο). Γύρω στο 1450 π.Χ. ένας ακόμη μεγάλος σεισμός προκαλεί σημαντικές καταστροφές σε ολόκληρο το νησί και στις Αρχάνες.

Η ζωή όμως στην περιοχή συνεχίζεται. Η εμφάνιση των Μυκηναίων στην Κρήτη δεν επιφέρει την τελμάτωση της ζωής. Αντίθετα, πλούσια μυκηναϊκά ευρήματα, τόσο στο ανακτορικό κέντρο όσο και στη νεκρόπολη του Φουρνιού, φανερώνουν μια συνεχή ανάπτυξη.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους διάφορα ευρήματα από τις Αρχάνες και την ευρύτερη περιοχή επιβεβαιώνουν τη συνέχιση της κατοίκησης στα γεωμετρικά και αρχαϊκά χρόνια, ενώ και η λατρεία εξακολουθεί να ασκείται στον Γιούχτα. Στην κλασική περίοδο γίνεται για πρώτη φορά αναφορά στο όνομα Αρχάνες. Το 67 π.Χ. η Κρήτη γίνεται ρωμαϊκή επαρχία, μετά την κατάκτησή της από τον Μέτελλο. Οι Αρχάνες ανήκουν πλέον στην περιοχή της Κνωσού. Αρχιτεκτονικά λείψανα σπιτιών και τάφων επιβεβαιώνουν την ύπαρξη οικισμού. Κατά τη βυζαντινή περίοδο τα λείψανα στις Αρχάνες είναι λιγοστά. Στην ευρύτερη περιοχή κατασκευάζεται το φρούριο Ρόκκα (10ο αι. μ.Χ.). Κάποια μνημεία από την περίοδο της Ενετοκρατίας έχουν διασωθεί στις Αρχάνες, όπως η κρήνη Μοροζίνι. Οι επόμενοι κατακτητές της Κρήτης, οι Τούρκοι (1669-1898), αφήνουν και αυτοί τα ίχνη τους στις Αρχάνες, καθώς ο οικισμός γίνεται μία από τις έδρες τούρκων αξι- ωματούχων.

Η ανασκαφική έρευνα ξεκίνησε στην περιοχή των Αρχανών στις αρχές του 20ου αι., όταν πρώτος ο Στ. Ξανθουδίδης επισήμανε την ύπαρξη αρχαιοτήτων. Αυτός όμως που ξεκίνησε τις ανασκαφές ήταν ο A. Evans, που διέκρινε τον ανακτορικό χαρακτήρα του μινωικού συγκροτήματος.

Τις έρευνες του Evans στο ανακτορικό συγκρότημα συνέχισε το 1964 ο Γ. Σακελλαράκης. Το 1965 ανακαλύφτηκε και η νεκρόπολη του Φουρνιού, που έδωσε νέα ώθηση στην έρευνα, ενώ το 1966 η ανασκαφή των Αρχανών εντάχτηκε σε αυτές της Αρχαιολογικής Εταιρείας.

ΝΕΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΚΡΗΤΙΚΕΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ

Η κωμόπολη των Αρχανών υπήρξε το σημαντικότερο επαναστατικό κέντρο της Ανατολικής Κρήτης κατά την επανάσταση του 1897. Εδώ οργανώθηκε,από τον Φεβρουάριο του 1897, η επί της Αμύνης Επιτροπή των Αρχανών η οποία ανέλαβε το βάρος του συντονισμού των πολεμικών επιχειρήσεων στην ευρύτερη περιοχή και στην Ανατολική Κρήτη γενικότερα και αντιμετώπισε με αξιοθαύμαστη γενναιότητα τις λυσσώδεις επιθέσεις των τουρκοκρητών και του τακτικού τουρκικού Στρατού. Ουσιαστικά το πολεμικό μέρος του Κρητικού Ζητήματος κρίθηκε στην περιοχή Ηρακλείου, με κέντρο την κωμόπολη Αρχανών ένα μέρος που εξαιτίας της γεωλογικής του διάταξης αποτελεί φυσικό οχυρό, ιδανικό, όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια, να γίνει το επίκεντρο των αγωνιστών.

Ο εορτασμός, μάλιστα της 25ης Μαρτίου 1897 εορτάστηκε με λαμπρότητα στο πρώτο και μόνο ελεύθερο μέρος της Κρήτης, τις Αρχάνες, φυσικά δίχως την παρουσία στρατευμάτων Τουρκικής Κατοχής.

B' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Η θέση των Αρχανών αλλά και το γενναίο φρόνημα των κατοίκων της αποτέλεσαν τους κύριους παράγοντες για την ενεργή συμμετοχή του χωριού στα πολεμικά γεγονότα του 20ου αιώνα.

Στη Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941 - Β ́ Παγκόσμιος Πόλεμος) το Κέντρο ∆ιοικήσεως των Ελληνικών ∆υνάμεων εγκαθίσταται στις Αρχάνες, ενώ παράλληλα λειτουργεί πρόχειρο στρατιωτικό νοσοκομείο. Τον πρώτο χρόνο της Γερμανικής Κατοχής οργανώθηκε στις Αρχάνες το πρώτο κλιμάκιο κατασκοπείας στην Κρήτη το οποίο προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες στον απελευθερωτικό αγώνα. Η παρουσία των ∆υνάμεων Κατοχής στις Αρχάνες ήταν ιδιαίτερα έντονη, αφού στο χωριό έδρευε Γερμανική Μεραρχία.





Αφήνοντας πίσω τις Αρχαιότητες της Κνωσού και την υδατογέφυρα της Αγίας Ειρήνης στα Σπήλια, ο πρώτος οργανωμένος οικισμός που συναντάς είναι οι Πατσίδες.

Σε υψόμετρο 250 μ. ο οικισμός, που έχει αναπλαστεί, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον επισκέπτη και τον προετοιμάζει για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη και την υψηλή αισθητική που διακρίνει συνολικά την ∆ημοτική Ενότητα Αρχανών. Οι Πατσίδες είναι ο βορειότερος οικισμός της Τ.Κ. των Κάτω Αρχανών. Η θέση του οικισμού είναι εξαιρετική, τόσο λόγω της γεωμορφολογίας του τόπου, όσο και λόγω της μικρής χιλιομετρικής απόστασης από το πολύβουο Ηράκλειο. Τα τελευταία χρόνια λειτουργούν εδώ ταβερνάκια με πολύ καλό φαγητό που αποτελούν μια ευχάριστη πρόταση αναψυχής για τους κατοίκους του Ηρακλείου.

Μνημείο Κράιπε


Πάνω στη διασταύρωση του παλιού δρόμου Ηρακλείου- Αρχανών με τη νέα εθνική οδό, απέναντι από το εκκλησάκι του Αγίου Σώζοντος, βρίσκεται μνημείο αφιερωμένο στην απαγωγή του Γερμανού στρατηγού Κράιπε. Είναι έργο του γλύπτη Μανώλη Τζομπανάκη, κατασκευασμένο από σύρμα. Ακριβώς σε αυτό το σημείο, τη νύχτα της 26 Απριλίου 1944, μια ομάδα Άγγλων στρατιωτών και Κρητικών αντιστασιακών έστησαν ενέδρα στο αυτοκίνητο που επέβαινε ο διοικητής της Ανατολικής Κρήτης υποστράτηγος Χάινριχ Κράιπε, τον απήγαγαν και τον μετέφεραν αιχμάλωτο στην Αίγυπτο.



Το χωριό βρίσκεται στην είσοδο της εύφορης λεκάνης στα δυτικά του βουνού Γιούχτας.Τα σπίτια του χωριού είναι χτισμένα αμφιθεατρικά με θέα την εύφορη από αμπελώνες κοιλάδα των Αρχανών. Επίσης είναι πετρόχτιστα, διώροφα με μεγάλες αυλές, αποθήκες και πατητήρια για τη δημιουργία κρασιού, κεραμοσκεπή, με πλακόστρωτα σοκάκια, γιασεμιά και κρίνα, που αποτελούν στοιχεία γαλήνης και ομορφιάς παλαιότερων χρόνων.

Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με την καλλιέργεια της αμπέλου. Παράγουν επιτραπέζια σταφύλια, σταφίδα και λάδι.

Τα τελευταία χρόνια λειτουργούν εδώ ταβερνάκια με πολύ καλό φαγητό που αποτελούν μια ευχάριστη πρόταση αναψυχής για τους κατοίκους του Ηρακλείου.


ΤΙ ΝΑ ΔΕΙΤΕ

Οι Κάτω Αρχάνες είναι κτισμένες στους πρόποδες του ιστορικού λόφου του «Τζε», μια λοφώδη προέκταση του Γιούχτα, και στο λόφο της «Κεφάλας», μιας αναδασωτέας έκτασης που αποτελεί και το μοναδικό δασικό πάρκο αναψυχής της περιοχής το οποίο προσελκύει κόσμο ακόμα και από το αστικό κέντρο του Ηρακλείου. Στην Κεφάλα ο ∆ήμος έχτισε τα τελευταία χρόνια ένα θέατρο όπου πραγματοποιούνται εκπληκτικές παραστάσεις και πολιτιστικές εκδηλώσεις που αν τύχει να διοργανώνονται όταν είστε εκεί, δεν πρέπει να τις χάσετε.

Αυτό όμως που σίγουρα είναι μοναδικό και βρίσκεται δίπλα από το θέατρο και πάνω στο λόφο της Κεφάλας, είναι το Φουρνί. Η περίφημη νεκρόπολη των Μινωιτών που ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι Γ. και Ε. Σακελαράκη. Από τον σπουδαίο αυτό αρχαιολογικό χώρο υπάρχει μονοπάτι (το παλιό μινωικο) που οδηγεί προς τις Επάνω Αρχάνες, ενώ ένα άλλο πεζοπορικό μονοπάτι που πρόσφατα χάραξε ο ∆ήμος κυκλώνει το λόφο δημιουργώντας μια κυκλική διαδρομή μεγάλου ενδιαφέροντος. Στο λόφο της «Κεφάλας» μπορείτε να ανεβαίνετε ακολουθώντας την ένδειξη της πινακίδας «Φουρνί» που βρίσκεται στην πλατεία των Κάτω Αρχανών.





Ο μικρός οικισμός του Βαθύπετρου, όντας κτισμένος στους δυτικούς πρόποδες του Γιούχτα, απολαμβάνει μερικές από τις καλύτερες θέες στο νομό Ηρακλείου: προς τον κάμπο της Μεσαράς, το ιερό κορυφής Κόφινα στα Αστερούσια και το βύθισμα της πεδιάδας του Ηρακλείου προς τη βόρεια μεριά του νησιού. Γύρω από τον οικισμό απλώνονται εύφορες πεδιάδες και λόφοι στρωμένοι με περιβόλια, ελαιώνες και αμπελώνες που δίνουν μερικά από τα πιο ονομαστά προϊόντα οιναμπέλου στην Κρήτη. Τα γνήσια αυτά αγροτικά τοπία δεν πρέπει να έχουν αλλάξει πολύ από την αρχαιότητα, όπως προκύπτει από τα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφτηκαν στην τοποθεσία Πίσω Λιβάδια.

Εδώ έχει ανασκαφεί σημαντική μινωική έπαυλη με ανακτορικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. Έχουν επίσης βρεθεί πατητήρι κρασιού, ελαιοπιεστήριο και εργαστήριο πηλοπλαστικής με κεραμικό κλίβανο.





Πολύ κοντά στις Κάτω Αρχάνες στους νοτιοδυτικούς πρόποδες του Γιούχτα βρίσκεται το μετόχι Καρνάρι, όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι. Τα τελευταία χρόνια, λόγω της πανοραμικής του θέας προς τους εύφορους αμπελώνες της περιοχής, τραβάει ολοένα και περισσότερο κόσμο για κατοίκηση. Πολύ κοντά στον οικισμό βρίσκεται το σπήλαιο Στραβομύτη.





Απλωμένος κατά μήκος του ρέματος της Αγίας Ειρήνης, ο παραδοσιακός οικισμός της Ελεούσας απολαμβάνει τα κάλλη του φυσικού τοπίου (προστατευμένου από το πρόγραμμα «Natura 2000»), με τα πλατάνια, τις ιτιές, τις λυγαριές και τις λεύκες, να προσφέρουν απλόχερα τον ίσκιο τους στους τολμηρούς περιπατητές. Η Ελαιούσα μοιάζει περισσότερο με μια μεγάλη γειτονιά και λιγότερο με αυτόνομο οικισμό, καθώς με την έντονη οικιστική ανάπτυξη των τελευταίων ετών, έχει ενωθεί με τον κυρίως οικισμό των Κάτω Αρχανών.

Το όνομα της προέρχεται από την μεγάλη εκκλησία των Αρχανών, που είναι αφιερωμένη στην Παναγία την Ελαιούσα, ενώ παλαιότερα η περιοχή ήταν γνωστή ως μετόχι Αράπ – Αγάς.